Wiktoria Helwin

STARY CMENTARZ W RZESZOWIE przed 1792-1909

Cmentarze, które towarzyszą od zarania dziejów ludzkim zbiorowiskom, pozostają w nieodłącznym związku
z żyjącymi. Obszar i położenie średniowiecznych cmentarzy uchwalił sobór rzymski z 1059 r., określając ich kształt przy kościołach i kaplicach jako owalny, odpowiednio szerokości 60 i 30 kroków. Były to cmentarze niewielkie, proporcjonalne do obiektów sakralnych, nieogrodzone, bez trwałych elementów architektonicznych.

Takim cmentarzem był niezachowany cmentarz przy kościele farnym w Rzeszowie, którego obszar wytyczały obecne ulice: Kościuszki-Grunwaldzka-Kopernika i Plac Farny. Cmentarz ten służył mieszkańcom naszego miasta od czasu wybudowania pierwszej w Rzeszowie świątyni, tj. przed 1354 r. do 1792 r. (ponad 440 lat). To tutaj jest miejsce wiecznego spoczynku blisko osiemnastu pokoleń Rzeszowian, tutaj też pochowanych zostało czterdziestu trzech konfederatów barskich po bitwie 13 sierpnia 1769 r. we wsi Powietna (obecnie dzielnica Rzeszowa Pobitno).

Wraz z rozwojem miasta i, co za tym idzie, wzrastającą liczbą mieszkańców, na cmentarzu zaczęło brakować miejsc do grzebania zmarłych. Warunki sanitarne stały się nie do przyjęcia, grożąc w każdej chwili wybuchem epidemii. Widząc takie niebezpieczeństwo, już w maju 1714 r. biskup przemyski Jan Kazimierz Bokum (w latach 1698-1701 proboszcz rzeszowski) zalecił wytyczenie poza miejskimi wałami odrębnego cmentarza, wskazując jako miejsce zachodnią cześć dzisiejszego Starego Cmentarza (w Warszawie w 1745 r. próbę taką podjęło Zgromadzenie Księży Misjonarzy przy kościele św. Krzyża, mające rozległe tereny ziemskie poza miastem). Jednak opór społeczeństwa związany z przekonaniem, iż chowanie zmarłych poza miastem jest niegodne prawdziwego chrześcijanina, odpowiednie jedynie dla przestępców, samobójców, włóczęgów czy ofiar epidemii, przeciągnął sprawę zakładania nowych cmentarzy na kilkadziesiąt lat.

Problem z zakładaniem cmentarzy poza siedliskami ludzkimi nie dotyczył tylko naszego grodu, lecz obejmował całą ówczesną Europę. We Francji, po ostrych żądaniach lekarzy, sprawą zajął się w 1763 r. parlament, który zmienił obowiązujące od stuleci prawo, zakazując chowania zmarłych na cmentarzach przykościelnych.

W Rzeszowie, który od 5 sierpnia 1772 r. wraz z całą południowo-wschodnią Polską  wszedł w skład Monarchii Habsburgów jako Galicja, obowiązywał dekret cesarza Józefa II z 11 grudnia 1783 r., opublikowany przez Gubernium Galicyjskie 21 stycznia 1784 r., zakazujący pochówków na przykościelnych cmentarzach i w kryptach świątyń. Władzom miejskim zaś polecono wytyczenie w przeciągu czterech tygodni odpowiednich miejsc na nowe cmentarze. Jednak te nie wywiązywały się z nałożonego na nie obowiązku, bowiem we wrześniu tegoż roku ukazało się rozporządzenie wyznaczające kary dla opornych. Pomimo tego w Rzeszowie w dalszym ciągu nie podjęte zostały żadne prace w celu założenia nowego miejsca pochówków.

Jeszcze w wolnej Polsce, przed III rozbiorem, Komisja Policji Obojga Narodów wydała w lutym 1792 r. „Uniwersał do Miast Wolnych względem cmentarzy i szlachtuzów” (rzeźni), w którym Komisja Policji za najważniejsze
z obowiązków uważała te, …które ściągają się do zaradzenia i zapobiegania temu wszystkiemu, cokolwiek może być ludzkiemu zdrowiu szkodliwym. Z „Uniwersału” wynikał obowiązek zakładania cmentarzy niezagrażających zdrowiu mieszkańców, który być może, przy osłabionych już bardzo mocno wpływach właściciela miasta Jerzego Romana Lubomirskiego, spowodował utworzenie w 1792 r. nowego cmentarza dla miasta Rzeszowa, zwanego dziś Starym.

Mając na uwadze datę założenia, rzeszowski cmentarz wpisuje się w szereg znanych polskich nekropolii: 1786 r. Cmentarz na Łyczakowie (Lwów), 1790 r. Powązki (Warszawa), 1803 r. Rakowice (Kraków), czy wileńska Rossa założona w 1769 r., oficjalnie zatwierdzona w 1801 r.

Stary Cmentarz w Rzeszowie założony został przed 1792 i czynny był do 1909. Przez ponad 117 lat służył mieszkańcom miasta Rzeszowa i okolicznych gmin przynależnych do parafii rzeszowskiej: Ruska Wieś, Staroniwa, Zwięczyca, Pobitno, Załęże, Wilkowyja i Drabinianka (przysiółek Podpromie). Był cmentarzem chrześcijańskim, gdzie miejsce wiecznego spoczynku znaleźli również wyznawcy innych wyznań - protestanci i prawosławni. W chwili założenia jego teren, położony poza obszarem miejskim, obejmował ok. 1/3 obecnej powierzchni w kształcie litery L i rozciągał się na wschód i południe od kościółka. Z biegiem lat, wraz ze wzrostem liczby mieszkańców miasta (ludność katolicka w 1785 r. – 1 661 osób, 1869 r. – 4 177 osób, 1900 r. – 10 693 osoby na ogólną liczbę 17 488 mieszkańców), cmentarz był 3-krotnie poszerzany, przed 1879 r. sięgał do brzegów Wisłoka. Końcem wieku okazał się już niewystarczający dla potrzeb miasta i decyzją Rady Miejskiej z dniem 1 stycznia 1910 r. zamknięty został dla celów grzebalnych.

Na posiedzeniu w dniu 26 października 1909 r. Rada Miejska, uchwalając akt prawny pod nazwą „Przepisy odnoszące się do gminnego cmentarza chrześcijańskiego w Rzeszowie”, zapisała swoją wolę dotyczącą Starego Cmentarza, zawartą w artykułach:

Art. IV. Ze względów na pietyzm dla zmarłych grunt starego cmentarza nie będzie użyty na inne cele. Pozostanie wieczyście nienaruszony, a opiekę nad nim będzie miała chrześcijańska gmina m. Rzeszów (po raz pierwszy pojawia się nazwa „stary cmentarz” – przyp. W.H.).

Art. V. Właścicielom murowanych grobów rodzinnych (…) wolno będzie swoich najbliższych zmarłych chować
w istniejących grobach, jedynie tylko w okresie 30 lat od dnia otwarcia nowego cmentarza oraz za zezwoleniem Magistratu.

Z zachowanych materiałów archiwalnych wynika, że od 1863 r. (patrz: dekret cesarski z 1783 r.) zarządzanie cmentarzem spoczywało w gestii władz gminy m. Rzeszów poprzez osobny Zarząd Cmentarny, składający się
z dwóch radnych (świadczących swoje usługi honorowo), w składzie kolejno: Ignacy Schaitter 1863-1885 i Jakób Holzer 1863-1893 (pisownia oryginalna), Ferdynand Schaitter 1886-1906 i Ludwik Holzer 1895-1906, Rudolf Als i Edward Arvay 1906-1908. Godne podkreślenia jest zaangażowanie w pracach na cmentarzu spolszczonych Austriaków Ignacego Schaittera i Jakóba Holzera: ci potomkowie w drugim i trzecim pokoleniu austriackich osiedleńców w latach 60. …własnoręcznie wycinali zarośla na cmentarzu, chcąc utrzymać należyty jego wygląd; to oni już w 1880 r. złożyli wniosek o zakładanie cmentarzy w okolicznych wsiach; oni też w 1884 r. zasugerowali ułożenie regulaminu obowiązującego na cmentarzu - obie te propozycje nie zostały podjęte; doprowadzili natomiast do pierwszego remontu kaplicy w 1884 r.

Ze źródeł znane są także osoby wykonujące funkcję grabarza: od 1868 r. (wcześniej brak danych) do 1895 r. Walenty Skrzyniarz, 1895-1905 jego syn Franciszek, 1905-1912 wdowa po Franciszku Paulina (po drugim mężu Bieniasz), 1912-1914 jej mąż Jan Bieniasz, już jako zarządca cmentarza, 1914-1939 Jan Oleszko,
1939-1951 Władysław, syn Jana (w 1951 r. przeniesiony na pracownika Wydziału Spraw Wewnętrznych Urzędu Miejskiego w związku z zamiarem likwidacji cmentarza); do 1966 r. z dobrej woli cmentarza doglądała jego żona, Janina.

Stary Cmentarz jest miejscem wiecznego spoczynku ok. 40 000 osób: wg zachowanych ksiąg zmarłych z lat 1792-1909 – liczba pochowanych 34 563 osoby, pozostali pochowani to żołnierze z austriackiego garnizonu (wg danych statystycznych średnio w roku ok. 70 wojskowych).

W czasie II wojny światowej, podczas działań wojennych, Stary Cmentarz, pomimo oficjalnego zamknięcia dla celów grzebalnych, ponownie stał się miejscem pochówków. Ofiary niemieckich nalotów z września 1939 r. i walk wyzwoleńczych z przełomu lipca-sierpnia 1944 r. pochowane zostały tutaj, w kwaterze X za Pomnikiem Powstańców Styczniowych - część z nich w grobach indywidualnych, ale większość w trzech zbiorowych mogiłach.

W 1957 r. cmentarz został powtórnie zamknięty.

Ofiary działań wojennych przez blisko 60 lat spoczywały jako osoby bezimienne. Staraniem Stowarzyszenia w latach 2001-2002 ich nazwiska zostały zidentyfikowane (72 osoby znane i 22 NN)

L.p.	Nazwisko i imię	Data		Stopień wojsk.	Jedn. wojsk.	Uwagi
		urodzenia	śmierci
1.	Bełch Maria		16.09.1939
2.	Adamiec Mieczysław Andrzej s. Jana	01.01.1909	30.07.1944
3.	Barłowska Aniela c. Jakuba	30.09.1922	01.08.1944
4.	Białecki Stanisław	30.05.1920	08.09.1939
5.	Białożyt Franciszek s. Jana	1897	09.09.1939	szer.
6.	Bober Franciszek s. Walentego	2.10.1898	31.07.1944
7.	Broda Antoni s. Wojciecha		03.08.1944
8.	Brud Maria c. Franciszka		09.09.1939
9.	Ciemichowski Maksymilian		11.09.1939
10.	Cięciała Alfreda Natalia		06.09.1939
11.	Ciszewski Władysław	1906	07.09.1939			posterunk. PP
12.	Ćwikliński Alfred s. Władysława	15.08.1896	07.09.1939	ppor. rez.		lek.z Krakowa
13.	Dulski Emil s. Bronisława	17.01.1857	08.09.1939	szer.
14.	Dzięgielewski Maksymilian	1919	12.09.1939	szer.
15.	Fitsches Hubert	1904	11.09.1939	szer.
16.	Fornal Tadeusz s. Stanisława	23.03.1933	07.09.1939
17.	Fornal Zdzisław s. Stanisława	14.01.1932	07.09.1939
18.	Furman Maria c. Zofii	1934	07.09.1939
19.	Furman Zofia		07.09.1939
20.	Gajdzica Józef	1922	09.09.1939
21.	Gasiur Tadeusz Edmund s. Józefa	07.01.1927	27.07.1944
22.	Gadulski Eugeniusz s. Edmunda	04.01.1906	01.08.1944
23.	Gieroń Piotr s. Jana	29.05.1904	28.07.1944
24.	Gil Józef	1909	12.09.1939	szer.	3 pp
25.	Gryszka Alojzy	1896	12.09.1939	szer.	4 pp
26.	Haltaś Ferdynand s. Wojciecha	10.01.1914	10.09.1939	kpr.	53 pp
27.	Kałuski Stanisław s. Bazylego	24.04.1872	01.08.1944
28.	Kiełbasa Helena		07.09.1939
29.	Klecha Bronisław		10.09.1939
30.	Klimkiewicz Marian		07.09.1939
31.	Kluza Stefan s. Sylwestra	25.08.1914	08.09.1939	szer.	17 pp
32.	Kobiałka Franciszek s. Józefa	1920	03.08.1944
33.	Kocoń Walenty s. Józefa	16.01.1915	31.08.1944
34.	Konieczkowski Adam s. Franciszka	14.12.1927	04.08.1944			listonosz
35.	Kontek Feliks s. Michała	1908	30.07.1944
36.	Kontek Józefa c. Kacpra	6.03.1884	04.08.1944
37.	Ksel Piotr		17.09.1939	sap.	21 kmk
38.	Kucharska Zofia c. Aleksandra	1885	08.09.1939
39.	Kukuczka Ludwik	1914	11.09.1939	szer.	21 pal
40.	Kusaj Joanna	15.03.1922	07.09.1939
41.	Lachcik Edward s. Tomasza	1907	17.09.1939	szer.
42.	Lubel Adolf		09.09.1939	szer.	10 pp
43.	Łowczyk Paweł	1915	07.09.1939	szer.	17 pp
44.	Motyl Stanisław Marcin s. Jakuba	16.08.1932	27.07.1944
45.	Mrowiec Stanisław	1903	07.09.1939
46.	Nosek Franciszek s. Marcina	1896	09.09.1939			kolejarz
47.	Nowak Franciszek s. Stanisława	03.08.1899	09.09.1939	szer.
48.	Pasek Leonard	1913	04.09.1939	szer.	2 pp
49.	Pawłowicz Józef	1913	08.09.1939	szer.	39 pp
50.	Płachta Stanisław		11.09.1939
51.	Popek Ludwik s. Ludwika	18.03.1932	31.07.1944			em.urzęd.sąd.
52.	Rampelt Józef	27.10.1866	01.08.1944
53.	Rampelt Kunegda c. Antoniego	24.06.1869	01.08.1944
54.	Rogosz Edward	1892	01.08.1944
55.	Rogowicz Stefan s. Piotra	27.09.1899	30.07.1944
56.	Siewierczyk Henryk s. Karola	1921	05.09.1939
57.	Skała Wincety	1859	09.09.1939
58.	Stankowski Adolf	1882	08.09.1939			konduktor  PKP
59.	Stawowczyk Tomasz	1879	04.09.1939			masz. kolejow
60.	Studziński Franciszek	1915	12.09.1939	szer.
61.	Szczerbiński Jan		08.09.1939			ksiądz
62.	Szeliga Władysław s. Stanisława	04.05.1928	03.08.1944
63.	Szewczyk Wojciech	1896	07.09.1939	szer.	156 pp
64.	Trzeciak Stanisława c. Wojciecha	19.04.1902	01.08.1944
65.	Turczak Franciszek	1912	07.09.1939	szer.	20 pp
66.	Tyrcha Andrzej s. Wincentego	1900	11.09.1939	szer.	20 pp
67.	Urbański Adam s. Ignacego	15.06.1908	26.08.1944
68.	Warzocha Piotr s. Jakuba	09.06.1890	31.07.1944
69.	Wenc Jan	02.02.1844	06.09.1939
70.	Wencylis Alojzy	1899	11.09.1939	szer.
71.	Wilhelmi Stanisława c. Ludwika	23.02.1870	01.08.1944
72.	Zych Natalia	28.07.1906	01.08.1944

W latach 2003-2004, również staraniem Stowarzyszenia, wykonany został grób nazwany Grobem Ofiar II Wojny Światowej.

Okres II wojny światowej to dla cmentarza czas systematycznej grabieży i dewastacji – kamienne nagrobki używane były do budowy dróg, żelazne elementy (krzyże, ogrodzenia, tablice), wywożone jako złom, trafiały do niemieckich hut. Zakończenie działań wojennych niewiele zmieniło, gdyż podejście nowych władz, negujących istnienie cmentarza, zachęcało rodzimych wandali do niszczenia i okradania obiektów cmentarnych. Ponadto w latach 50. i pierwszej połowie lat 60. co jakiś czas na cmentarzu miały miejsce wizyty niepożądanych gości, a po każdej z nich pozostawało 15-20 poniszczonych nagrobków. Kompleks cmentarny, przeznaczony do likwidacji i celowo niszczony, począł zdążać do ruiny.
Niszczeniu fizycznemu podlegało również to, co miało związek ze Starym Cmentarzem. Taki los spotkał bardzo sumiennie i dokładnie prowadzone księgi cmentarne – w połowie lat 60., na polecenie ówczesnych władz, księgi zgromadzono w Ratuszu i jako już „niepotrzebne” umieszczono na jego strychu, gdzie znalazły się w „opiece” rzeszowskich, licznych wówczas gołębi, skąd doszczętnie zniszczone wyrzucono na śmietnisko. W ten sposób miasto utraciło najcenniejszy materiał źródłowy, dotyczący ludzi chowanych na cmentarzu przez ponad 100 lat.
Stary Cmentarz, przeznaczony do likwidacji przez ówczesne władze (Uchwała Nr 76/355/68 Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Rzeszowie), został uratowany dzięki presji opinii społecznej, w niebagatelnej części przez patrona Stowarzyszenia, a decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 13 listopada 1968 r. cmentarz wraz kościołem Św. Trójcy wpisany został do rejestru dóbr kultury i podlega ochronie prawnej (rejestr zabytków
Nr A-308).

Teren cmentarze był trzykrotnie pomniejszany: w 1966 r. została znacznie okrojona część frontowa, zabrana pod budowę ul. Targowej, w 1975 r. wzdłuż całej ul. Mikołaja Spytka Ligęzy na położony tam wówczas chodnik
i w 1982 r. pomiędzy Wisłokiem i istniejącym ogrodzeniem celem przeprowadzenia ciągu ciepłowniczego. Obecnie teren cmentarza zajmuje pow. 3,65 ha, podzieloną alejkami na 11 kwater w układzie szachownicowym. Wśród zachowanych 620. nagrobków 156 stanowi groby, które nie posiadają żadnych informacji o pochowanych tam osobach. Najstarszymi zachowanymi nagrobkami są: z 1810 r., gdzie pochowany został 2-letni chłopczyk Mieciu Lerer i z 1813 r., pod którym spoczywa Ignacy Tustanowski, ur. w 1724 r. radca Sądu Karnego w Rzeszowie. Większość nagrobków pochodzi z II poł. XIX w., duża część o znaczących walorach artystycznych i zabytkowych. Wykonane zostały w pracowniach znakomitych artystów lwowskich (Anton i Jan Schimser, Julian Markowski, Ludwik Tyrowicz), krakowskich (Kazimierz Chodziński, Franciszek Fischer, Fabian Hochstim, Józef Kulesza, Kazimierz Mularski, Leopold Stehlik) i rzeszowskich (Jan Czuba, Franciszek, Leokadia i Tadeusz Janik, Kazimierz Mitasiński i rodzina Barowiczów).

Podstawowym rozróżnieniem grobów na Starym Cmentarzu jest podział na groby murowane i ziemne. Wśród grobów murowanych można rozróżnić trzy typy, ich wygląd uzależniony był od wielu czynników, m.in. panujących obyczajów, mody, ceny surowca:

– nagrobki w formie architektoniczno-rzeźbiarskiej – występują najliczniej, składają się z murowanego cokołu
z nadbudową w różnej formie: krzyż kamienny lub metalowy (np. nagrobek Wojciecha Barłowskiego kw. VIII), kolumna (np. nagrobek Olgi Wurmowej kw. IX), obelisk (np. grób Jana Pogonowskiego kw. VII), figura - najczęściej Chrystusa, Madonny lub Anioła (np. nagrobek Leona Schotta kw. VII). Nierzadko murowany cokół zastąpiony jest kopcem kamiennym również ze zwieńczeniem w postaci krzyża lub figury (np. nagrobek Marcelego Pedenkowskiego kw. VIII); najprostszym typem nagrobka jest pozioma lub lekko pochylona płyta z napisem (np. grób Kazimierza Samson Masłowskiego kw. IV); na szczególną uwagę zasługuje grupa pomników nagrobnych w postaci płasko rzeźbionych steli greckich, znajdujących się tuż za kościołem Św. Trójcy,

– sarkofagi – zachowanych 10, przeważnie ozdobione są stylizowanym ornamentem roślinnym na bocznych ścianach, przykryte od góry płytą granitową (np. grób rodziny Drezińskich kw. XI),

– grobowce – zachowanych 9, wśród nich jedna kaplica, w której spoczywają członkowie herbowej rodziny Odrowążów-Pieniążków (kw. VII).

Będąc na Starym Cmentarzu warto zwrócić uwagę na detale architektoniczne (płaskorzeźby, kute ogrodzenia, żeliwne krzyże), podkreślające indywidualny charakter grobu, jak również symbolikę stosowaną przez rzeźbiarzy przy poszczególnych nagrobkach, przez którą zamawiający wykonanie grobu wyrażał swój stosunek do życia i śmierci, szacunek dla osoby zmarłej i smutek po jej utracie.

Stary Cmentarz nigdy nie był cmentarzem zasłużonych, niemniej pochowani tu zostali ludzie, którzy swoją działalnością dla miasta i regionu trwale wpisali się na karty historii, m.in: 9. burmistrzów, 3. ich zastępców, 19. radnych, urzędnicy Magistratu. Spoczywa tu także 32. żołnierzy i uczestników powstań narodowych z lat 1794, 1831, 1848 i 1863.
Miejsce spoczynku ma tu również, jedyny stwierdzony dotychczas, żołnierz Armii Krajowej – sanitariuszka ze Szpitala Miejskiego Stanisława Buczek, która zginęła w wyniku ostrzału artyleryjskiego tego szpitala 1 sierpnia 1944 r.
Przy alei głównej w kwaterze X znajduje się Pomnik Powstańców 1863 r., zbudowany w 1886 r. ze składek społeczeństwa, a tuż za nim Grób Ofiar II Wojny Światowej, także utworzony staraniem społecznym ( w 2005 r. na wniosek Stowarzyszenia oba groby zostały wpisane do Wojewódzkiej Ewidencji Cmentarzy, Kwater i Mogił
Wojennych i tym samym znalazły się pod opieką rządu Rzeczypospolitej Polskiej).

Stary Cmentarz jest nekropolią, która jest skarbnicą wiedzy o XIX-wiecznym Rzeszowie i jego mieszkańcach, jest historią naszego miasta i naszymi korzeniami, dlatego musi istnieć dla następnych pokoleń.

Po dziesiątkach lat zaniedbań, prace konserwatorskie rozpoczęte zostały dopiero w 1982 r. Oprócz środków kierowanych bezpośrednio na prace konserwatorskie przy pomnikach, w latach 1982-2002 przeznaczane były fundusze na zabezpieczenie i poprawę estetyki tego obiektu: w latach 1984-1990 ogrodzony został, dotychczas niczym niezabezpieczony, teren cmentarza, w 2001 r. nową nawierzchnię uzyskała główna aleja, w następnym roku aleja pierwsza boczna południowa. Na przestrzeni tych lat do 2006 r. wyremontowanych zostało łącznie
155 nagrobków (w tym 12 zachowawczych i 15 po dewastacjach z lat 2004-2006). Od 2003 r. w kosztach partycypuje Stowarzyszenie Opieki nad Starym Cmentarzem, pozyskując fundusze m.in. w czasie przeprowadzanych kwest (I kwesta w 2003 r.).

KOŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY

Integralną częścią cmentarza jest, znajdujący się w północno-zachodniej jego części, kościół pw Św. Trójcy, historycznie drugi obok rzeszowskiej Fary. Jego początki sięgają roku 1469, kiedy to Rafał Pilecki (starosta powiatu przeworskiego, ówczesny marszałek koronny) ufundował kompleks złożony z domu dla ubogich (współcześnie można powiedzieć dom spokojnej starości), kościoła i siedziby prepozyta, czyli opiekuna kościoła i pensjonariuszy domu. Tuż obok kościółka był mały cmentarzyk (opierając się na ustaleniach soboru rzymskiego z 1059 r.), przeznaczony dla zmarłych pensjonariuszy szpitala ubogich.

Kościółek pierwotnie nosił miano Św. Ducha. Odbudowywany był 5-krotnie po kolejnych pożarach:
1566 r. – odbudowany w 1579 r. otrzymał miano Św. Krzyża,
1621 r. – odbudowany w latach 1638-1646,
1657 r. zniszczony podczas najazdu wojsk ks. Rakoczego – odbudowany w 1661 r. otrzymał miano Św. Trójcy.
Kolejny kościół wybudowany przed 1752 r. przez ówczesnego właściciela miasta Jerzego Ignacego Lubomirskiego też zbyt długo nie zachował się, spłonął po raz kolejny prawdopodobnie w 1779 r.
W obecnym kształcie oddany został do użytku w 1792 r. (wznoszony w latach 1787-1792) z przeznaczeniem na kaplicę cmentarną dla nowo założonego cmentarza; od 1910 r., po zamknięciu dla celów grzebalnych Starego Cmentarza, stanowił kaplicę przedpogrzebową dla cmentarza na Pobitnem.

W 1971 r. obiekt został zamknięty. Stał opuszczony, zaniedbany, a ówczesne władze, chcąc ten obiekt „zagospodarować”, planowały utworzenie w nim magazynu akt Archiwum Państwowego! Po ponawiających się monitach władz kościelnych i pod naciskiem społeczeństwa władze miejskie zdecydowały się przekazać obiekt we właściwe ręce – parafii farnej.

W 1981 r., po 189 latach, kościół ponownie zaczął pełnić rolę, dla jakiej został wzniesiony. W czerwcu 1981 r. biskup przemyski Ignacy Tokarczuk utworzył rektorat i kapelanię Szpitala Wojewódzkiego. Jego obecna funkcja jest kontynuacją założeń fundacji z 1469 r. i realizacją myśli pierwszego fundatora Rafała Pileckiego, wdrożonej 539 lat temu. Kontynuatorem tej idei jest ks. Feliks Flejszar, rektor kościoła od czasu jego reaktywowania.

W latach 1982-1988 kościół został gruntownie odnowiony. Wewnątrz znajduje się ołtarz z XVIII w. z obrazem Św. Trójcy pędzla rzeszowianina Szczęsnego Morawskiego (historyka, archeologa, pioniera regionalizmu i pisarza, autora m.in. powieści z okresu konfederacji barskiej Pobitna pod Rzeszowem i Arianie polscy, opisującej losy arian na Pogórzu Karpackim); na ścianach liczne epitafia, m.in. Antoniego hr. de Medina, zmarłego w 1799 r. starosty cyrkułu rzeszowskiego, sióstr Wincenty i Karoliny zmarłych w 1804 r., wywodzących się z rodziny Skrzyńskich – właścicieli dużych realności ziemskich, czy Klary i Edwarda Hiblów, właścicieli apteki obwodowej zmarłych w 1848 r. podczas epidemii cholery (do 1956 r. na ścianie kościoła znajdowały się także ich malarskie portrety o wymiarach  46 x 56 cm - Edwarda i 47 x 57 cm - Klary, które obecnie są w zbiorach Muzeum Okręgowego w Rzeszowie). Na zewnątrz, przy drzwiach wejściowych umieszczone są tablice upamiętniające: po lewej – wielkiego rzeszowskiego dobroczyńcę Jacentego Gałęzowskiego zmarłego w 1858 r., po prawej – Ambrożego Towarnickiego, dr. medycyny, burmistrza, posła do Sejmu Krajowego i członka Rady Państwa, zmarłego w Wiedniu w 1884 r. podczas pełnienia obowiązków służbowych. Świątynię również rozbudowano – od strony wschodniej dobudowana została zakrystia. 25 marca 1992 r., w roku powstania Diecezji Rzeszowskiej, mocą aktu notarialnego i wpisu do ksiąg wieczystych, Rektorat otrzymał na własność budynek sakralny, czyli kościół wraz z działką na Starym Cmentarzu. 5 lipca 1992 r. kościół pw. Trójcy Przenajświętszej został poświęcony po remoncie przez rzeszowskiego biskupa pomocniczego Edwarda Białogłowskiego.

Stary Cmentarz i kościół Św. Trójcy służył i służy społeczności miasta Rzeszowa przez ponad pół tysiąca lat. Charakter wcześniejszej fundacji, której zadaniem było opiekowanie się i służenie pomocą duchową i materialną tym, którzy takiej pomocy najbardziej potrzebują, czyli osobom starszych wiekiem i doświadczonych chorobą, również dzisiaj jest wypełniany.

Kościół i Stary Cmentarz, który jest miejscem pamięci narodowej, połączone ze sobą od chwili powstania, są miejscem modlitwy i zadumy nad ludzkim losem dla współcześnie żyjącego pokolenia Rzeszowian. To tu,
w jedynym takim miejscu w naszym mieście - o tak bogatej przeszłości, ze średniowiecznym rodowodem - wiele osób odnajduje spokój i ukojenie od zgiełku ulicy i rozchwianego rytmu życia.

Prepozyci i kapelani szpitalni w latach 1469-1792 i 1981-2012

1.	Wacław ze Słomnik	1469-1479	prepozyt kościoła Św. Ducha
2.	Maciej	1486-1495	prepozyt kościoła Św. Ducha
3.	Tomasz Daszko	1497-1505	kapelan kościoła Św. Ducha
4.	Maciej	1553-1583	prepozyt kościoła Św. Ducha   od 1579 Św. Krzyża
5.	Stanisław Ramult	1584-1599	prepozyt kościoła Św. Krzyża
6.	Stanisław Tichowicz	1599-1601	prepozyt kościoła Św. Krzyża
7.	Szymon Masłowicz	1601-1614	prepozyt kościoła Św. Krzyża
8.	Marcin Machnicki	1614-1643	prepozyt kościoła Św. Krzyża
9.	Stanisław Oświęcimowicz	1643-1656	prepozyt kościoła Św. Krzyża
10.	Wojciech Pawłowski	1656-1657	prepozyt kościoła Św. Krzyża
11.	Stanisław Kwiecisz	1657-1663	prepozyt kościoła Św. Krzyża  od 1661 Św. Trójcy
12.	Sebastian Walawski	1663-1672	prepozyt kościoła Św. Trójcy
13.	Michał Łowicki	1672-1679	prepozyt kościoła Św. Trójcy
14.	Wojciech Siarkiewicz	przed 1703	wiceprepozyt koś. Św. Trójcy
15.	Piotr Krynicki	1705	prepozyt kościoła Św. Trójcy
16.	Michał Kukliński	1713-1728	kapelan kościoła Św. Trójcy
17.	Szymon Słomiński	1728-1743	prepozyt kościoła Św. Trójcy
18.	Maciej Tokarski	1743-1751	prepozyt kościoła Św. Trójcy
19.	Józef Roguziewicz	1751-1755	kapelan kościoła Św. Trójcy
20.	Jan Śliwiński	1755-1757	prepozyt kościoła Św. Trójcy
21.	Ignacy Jodłowski	1758-1792	prepozyt kościoła Św. Trójcy
22.	Feliks Flejszar	1981-2009	rektor kościoła Św. Trójcy   kapelan Szpitala Woj. Nr 1
23.	Jerzy Grudniak	2009-2012	rektor kościoła Św. Trójcy  kapelan Szpitala Woj. Nr 1

Materiały źródłowe

Flejszar Feliks ks., 25-lecie Rektoratu kościoła pw. Św. Trójcy i duszpasterstwa w Szpitalu Wojewódzkim Nr 1
w Rzeszowie 1981-2006, Rzeszów 2006.

Helwin Wiktoria, Stary Cmentarz w Rzeszowie 1792-1909, Rzeszów 2002.

Helwin Wiktoria, Stary Cmentarz w Rzeszowie 1792-1909, [w:] Nekropolie Rzeszowa. Historia, stan zachowania, konserwacje, materiały konferencyjne, Rzeszów 2005.

Helwin Wiktoria, Stary Cmentarz w Rzeszowie. Powstanie narodowe 1863 roku, Rzeszów 2002.

Karbowska Zofia, Malarstwo portretowe XVIII-XIX w. Katalog zbiorów,  Rzeszów 2001.

Łyżka Barbara, Helwin Wiktoria, Stary Cmentarz w Rzeszowie. 20 lat prac konserwatorskich w dokumentacji fotograficznej 1982-2002, katalog wystawy, Rzeszów 2003.

Wypis skrócony z rejestru L. ks. zam. 11837/2012 z dn. 15.05.2012